Του Άγγελου Καρανικόλα
Φυσικός – Μ.Sc. Φυσικής Περιβάλλοντος ΑΠΘ
Επιμέλεια: Πελαγία Αγγουράκη
Στα προηγούμενα μέρη είδαμε πώς το κλίμα αλλάζει παγκοσμίως εξαιτίας ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Τα κύρια ερωτήματα όμως, είναι πώς θα εξελιχθεί στο μέλλον και τι συνέπειες έχει αυτό για εμάς και τη ζωή στη Γη. Τα ερωτήματα αυτά δεν μπορούν να απαντηθούν εξαντλητικά ή με βεβαιότητα, αλλά δε χρειάζεται κάτι τέτοιο για να αναδειχθεί η κρισιμότητα του θέματος. Στο άρθρο αυτό θα συζητηθούν διάφορες συνέπειες που έχουν παρατηρηθεί ήδη, καθώς και μελλοντικά σενάρια.
Η παγκόσμια θερμοκρασία
Γνωρίζουμε ότι η θερμοκρασία του πλανήτη ανέβηκε περίπου 1 οC τον τελευταίο αιώνα. Ο αριθμός αυτός φαίνεται μικρός και ίσως δίνει την εντύπωση ότι δε θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται ως ένα σημαντικό πρόβλημα. Ένας άλλος προβληματισμός είναι το γιατί εμφανίζονται φαινόμενα ιδιαίτερα ψυχρού καιρού, όπως παρατηρήθηκε στον Καναδά και τις Η.Π.Α. το Φεβρουάριο του 2019, αφού ο πλανήτης θερμαίνεται.
Για να απαντήσουμε σε αυτούς τους προβληματισμούς πρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα τι σημαίνει ο όρος «αλλαγή της θερμοκρασίας του πλανήτη». Πρόκειται για την πορεία της μέσης τιμής της ετήσιας θερμοκρασίας παγκοσμίως για κάποια χρονική περίοδο. Για να έχουμε μέση ετήσια θερμοκρασία παγκοσμίως 1,5 οC υψηλότερη για μια περίοδο σε σχέση με μία άλλη, δε χρειάζεται κάθε τόπος να είναι θερμότερος κατά 1,5 οC. Μπορεί για παράδειγμα ένας τόπος να είναι θερμότερος κατά 4 οC, ένας άλλος ψυχρότερος κατά 2 οC, ένας τρίτος θερμότερος κατά 2 οC κ.ο.κ. με το ίδιο να συμβαίνει σε κάθε τόπο για τις εποχές και τους μήνες, αλλά βγάζοντας τη μέση τιμή για όλους τους μήνες ή τις εποχές και τους τόπους να προκύπτει το αποτέλεσμα 1,5 οC αύξηση. Οι μέσες μηνιαίες τιμές με τη σειρά τους δεν αντιστοιχούν στην κάθε μέρα του μήνα και οι μέσες ημερήσιες στην κάθε ώρα της ημέρας.
Έτσι λοιπόν, λόγω της περιπλοκότητας του συστήματος, όσο μικρότερες γεωγραφικές εκτάσεις ή χρονικά διαστήματα εξετάζουμε, τόσο μεγαλύτερες αποκλίσεις από αυτό τον 1,5 οC μπορούμε να παρατηρήσουμε. Για παράδειγμα, αν δούμε τις μέσες θερμοκρασίες της κάθε ηπείρου για 6 μήνες και τις μέσες θερμοκρασίες όλων των πόλεων στον κόσμο για 1 μήνα, στη δεύτερη περίπτωση μπορούμε να δούμε τιμές που απέχουν περισσότερο από 1,5 οC σε σχέση με την πρώτη. Αυτό μπορεί να γίνει εύκολα κατανοητό από την εικόνα 1 στην οποία βλέπουμε τη μέση θερμοκρασία όλων των περιοχών του πλανήτη τον Ιούλιο και τον Οκτώβριο του 2019. Και οι 2 μήνες ήταν οι θερμότεροι καταγεγραμμένοι ως προς τον εαυτό τους για όλα τα έτη (δηλαδή ο θερμότερος Οκτώβριος 2019 σε σχέση με τους προηγούμενους Οκτώβριους, ο Ιούλιος 2019 ήταν ταυτόχρονα και ο θερμότερος μήνας γενικά) με μικρή διαφορά και κατά λιγότερο από 1 οC πάνω από το μέσο όρο θερμοκρασίας που έχει θεωρηθεί εδώ (1981-2010). Ωστόσο, κάποιες περιοχές ήταν ψυχρότερες από το μέσο όρο (π.χ. βορειοανατολική Ευρώπη τον Ιούλιο) και κάποιες θερμότερες κατά περισσότερο από 6 βαθμούς (π.χ. το μεγαλύτερο μέρος του Αρκτικού κύκλου τον Οκτώβρη). Οι περιοχές αυτές δεν είναι οι ίδιες και στους 2 μήνες, ούτε οι αποκλίσεις τους. Έτσι λοιπόν, όταν ακούμε αύξηση 1,5 οC σημαίνει ότι πολλές περιοχές θα βλέπουν συχνά θερμοκρασίες αρκετών βαθμών πάνω από αυτό, οι οποίες δημιουργούν αισθητή διαφορά.
Επίσης, το αν είναι μεγάλη η διαφορά 1 οC θα πρέπει να κριθεί και με βάση το ποια ήταν η φυσική πορεία της θερμοκρασίας την περίοδο που διανύουμε. Στην εικόνα 2 φαίνεται η πραγματική πορεία της θερμοκρασίας και μία προσομοίωση της πορείας που περίπου θα είχε χωρίς την ανθρώπινη δραστηριότητα, κατόπιν αξιολόγησης και επιβεβαίωσης ότι η μοντελοποίηση περιγράφει καλά την πραγματική εξέλιξη της θερμοκρασίας όταν λαμβάνεται η υπ’ όψιν και η ανθρώπινη επέμβαση.
Βλέπουμε στην εικόνα ότι η διακύμανση στο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα θα ήταν πολύ μικρότερη ποσοστιαία από την πραγματική και δεν έχει κάποια συνεχή τάση προς ψύξη ή προς θέρμανση με τις μεγαλύτερες από αυτές τις διακυμάνσεις να αποτελούν απότομες πτώσεις της θερμοκρασίας μετά από συγκεκριμένες μεγάλες ηφαιστειακές εκρήξεις (π.χ. Pinatubo 1991) και απότομες επαναφορές στα επίπεδα που ήταν πριν από την έκρηξη. Σε προηγούμενα άρθρα είδαμε από τη μελέτη της θερμοκρασίας στο παρελθόν, ότι άλλαζε με τέτοιο τρόπο σε χρονικές περιόδους λίγων αιώνων αν δε συμβεί κάτι πολύ ιδιαίτερο, γεγονός που συνηγορεί υπέρ του παραπάνω συμπεράσματος.
Ακραία καιρικά φαινόμενα
Είδαμε σε προηγούμενο μέρος ότι οι μεταβολές του κλίματος, δεν περιλαμβάνουν μόνο αλλαγή της θερμοκρασίας, αλλά γενικότερα των μετεωρολογικών φαινομένων, όπως για παράδειγμα οι βροχές. Σε τέτοια φαινόμενα επίσης υπάρχει μία μέση παγκόσμια πορεία, αλλά και πάλι αυτό είναι απλά η εξέλιξη ενός μέσου όρου. Εάν αυξηθούν οι βροχές κατά μέσο όρο παγκοσμίως, δε σημαίνει ότι θα αυξηθούν παντού. Κάποιες περιοχές θα έχουν λιγότερες και κάποιες άλλες ακόμη περισσότερες από το μέσο. Παγκοσμίως στο διάστημα 1979-2014 δεν υπήρξε κάποια τάση. Στην περιοχή της Μεσογείου, αλλά και της Ελλάδας το 2ο μισό του 20ου αιώνα το κλίμα έγινε ξηρότερο και αναμένεται αυτό να συνεχιστεί.
Το είδαμε και στο 1ο μέρος, σε παγκόσμια κλίμακα έχει παρατηρηθεί ότι τα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως οι ισχυρές και εκτεταμένες βροχοπτώσεις, οι πλημμύρες, οι καύσωνες, εκτεταμένες ξηρασίες και οι τυφώνες έχουν αυξηθεί είτε σε συχνότητα, είτε σε ένταση, είτε και στα 2. Για τις περιόδους ξηρασίας μάλιστα, η επαναφορά από αυτές διαρκεί περισσότερο.
Αύξηση συχνότητας και έντασης παρατηρείται στις φυσικές πυρκαγιές, ενώ παράλληλα προκαλούνται και εξαπλώνονται πιο εύκολα οι ανθρωπογενείς (εμπρησμοί, ατυχήματα, αγροτικών σκοπών, απορριμμάτων κ.λπ.). Αυτό συμβαίνει ακριβώς επειδή η εν λόγω αλλαγή του κλίματος περιλαμβάνει κυρίως αύξηση της θερμοκρασίας, αλλά όπως είδαμε στην προηγούμενη παράγραφο πολλές περιπτώσεις αυξημένη ξηρασία ή αλλαγές στους ανέμους, οι οποίοι αναμένεται να γίνουν ισχυρότεροι σε κάποιες περιοχές και ασθενέστεροι σε άλλες, με την κατεύθυνση επίσης να μεταβάλλεται. Οι άνεμοι επηρεάζουν και την εξάπλωση των πυρκαγιών. Πολύ πρόσφατο είναι το παράδειγμα ασυνήθιστα πολλών και εκτεταμένων πυρκαγιών στον Αρκτικό κύκλο τη θερινή περίοδο του 2019, λόγω των υψηλών θερμοκρασιών που έσπασαν ακόμη και ρεκόρ. Τεράστια ήταν και η καταστροφή από πυρκαγιές στην Αυστραλία τον τελευταίο χειμώνα. Από τότε που υπάρχουν καταγραφές, δεν έχει παρατηρηθεί κάτι τόσο έντονο και τόσο νωρίς. Ήδη από τον πρώτο μήνα η θερμοκρασία ήταν υψηλή, η ξηρασία έντονη και έσπασε 2 συνεχόμενες μέρες το ρεκόρ θερμότερης μέρας για τη χώρα.
Μέλλον
Πρόβλεψη της μελλοντικής πορείας του κλίματος δεν μπορεί να γίνει, γιατί δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την πορεία των παραγόντων που την επηρεάζουν. Δεν μπορούμε για παράδειγμα να γνωρίζουμε πώς θα εξελιχθούν στο μέλλον οι εκπομπές των θερμοκηπικών αερίων από τις ανθρώπινες δραστηριότητες ή να προβλέψουμε τις ηφαιστειακές εκρήξεις.Μπορούμε όμως να κάνουμε διάφορες εκτιμήσεις για τις πιθανές εξελίξεις τους, όπως και διαφόρων άλλων παραγόντων που επηρεάζουν το κλίμα. Κάνοντας κάποια σενάρια πολύ αισιόδοξα με βάση την τωρινή πραγματικότητα και κάποια άλλα πολύ απαισιόδοξα, μπορούμε να δούμε σε ποιο εύρος περίπου θα κινηθεί η πραγματικότητα. Στη συνέχεια με τη χρήση διάφορων κλιματικών μοντέλων, που έχουν αξιολογηθεί για το πόσο καλά μπορούν να αναπαραστήσουν τη μέχρι τώρα πραγματικότητα, μπορεί να γίνει μια εκτίμηση για το ποια πορεία θα έχουν οι μετεωρολογικές παράμετροι τα επόμενα χρόνια. Τα μοντέλα δεν μπορούν να αποτελέσουν εγγύηση για βέβαιες προβλέψεις, αλλά όταν έχουμε αρκετά μοντέλα με ικανοποιητική συμφωνία με τις μετρήσεις και μεταξύ τους, μπορούμε να έχουμε μια καλή εικόνα για την πορεία στην οποία οδηγείται το κλίμα για κάθε ένα από τα σενάρια. Χρησιμοποιώντας τα μοντέλα για πολύ διαφορετικά σενάρια, εν τέλει έχουμε ένα αρκετά αξιόπιστο αποτέλεσμα για το εύρος μέσα στο οποίο αναμένεται να κινηθεί και η πραγματικότητα. Στην εικόνα 3 φαίνονται 2 τέτοια σενάρια.
Χαρακτηριστικό είναι ότι κανένα σενάριο δεν περιλαμβάνει επαναφορά της θερμοκρασίας στα προβιομηχανικά επίπεδα, καθώς ακόμη κι αν σταματούσε άμεσα όλη η ανθρώπινη επέμβαση στο κλίμα θα χρειάζονταν αρκετοί αιώνες για μια επαναφορά τέτοιου μεγέθους. Σε τόσα χρόνια φυσικοί παράγοντες θα μπορούσαν να οδηγήσουν τη θερμοκρασία σε πολύ διαφορετική πορεία, οπότε η επαναφορά πιθανότατα δε θα γινόταν ποτέ. Επίσης, με την πάροδο των ετών κάποια στιγμή η αυτοτροφοδότηση της υπερθέρμανσης από τις κλιματικές αναδράσεις (βλ. μέρος 4ο) ενδέχεται να φτάσει σε τέτοιο σημείο, ώστε η υπερθέρμανση να συνεχιστεί για μεγάλο χρονικό διάστημα (π.χ. αιώνες) ακόμη και υπό συνθήκες μηδενικής περαιτέρω ανθρωπογενούς επέμβασης.
Ακόμη κι αν πέσουμε έξω δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι τα πράγματα μπορούν να πάνε όχι μόνο καλύτερα, αλλά και χειρότερα από όσο εκτιμούμε. Παραδείγματα από το παρελθόν υπάρχουν: Ο Αμερικανός επιστήμονας JamesHansen με τους συνεργάτες του είχαν δημοσιεύσει εκτιμήσεις της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας για το μέλλον το 1981 και το 1988. Τα σενάρια της 1ης περίπτωσης είχαν ως αποτέλεσμα παρόμοια πορεία με αυτή που παρατηρήθηκε αργότερα, αλλά όλα προέβλεψαν μικρότερη θέρμανση του πλανήτη από τη μέχρι τώρα πραγματική. Στη 2η περίπτωση, ωστόσο, η πραγματικότητα κινήθηκε ανάμεσα στα 3 σενάρια που έγιναν, αλλά η εκτιμώμενη θέρμανση ήταν λίγο μεγαλύτερη από την πραγματική σε σχέση με τις συνθήκες που αυτή αντιστοιχούσε. Από τότε φυσικά, τα μοντέλα έχουν αυξηθεί και βελτιωθεί, τα σενάρια είναι περισσότερα και το αναμενόμενο είναι οι προαναφερόμενες αποκλίσεις να μικρύνουν κι άλλο στο μέλλον. Με την πρόοδο της επιστήμης οι εκτιμήσεις βελτιώθηκαν και σχετικά πρόσφατες προβλέψεις αποδείχθηκαν αρκετά ακριβείς. Ένα παράδειγμα, αρκετά επιτυχημένων εκτιμήσεων πέρα από τις εκτιμήσεις της παγκόσμιας θερμοκρασίας αφορά την περίοδο πυρκαγιών στην Αυστραλία. Ήδη από το 2007 είχε προβλεφθεί ότι έως το 2020 οι κλιματικές συνθήκες θα έχουν κάνει τις περιόδους αυτές εμφανώς μεγαλύτερες και το φαινόμενο πιο έντονο, κάτι που παρατηρήθηκε με αποκορύφωμα τη μεγάλη καταστροφή το χειμώνα που πρόσφατα διανύσαμε. Η τελευταία με βάση σχετική έρευνα, φαίνεται ότι ήταν πιο έντονη και από την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή. Εκτιμήσεις στην ίδια έρευνα δείχνουν ότι η πιθανότητα να συμβεί κάτι τέτοιο έχει αυξηθεί κατά τουλάχιστον 30% από τις αρχές του 20ου αιώνα.
Επίσης, υπάρχουν αρκετά παραδείγματα, εκτιμήσεων σχετικά με την κλιματική αλλαγή και τις επιπτώσεις της που η πραγματικότητα τις καθιστά υπερβολικά αισιόδοξες. Η Ευρώπη θερμαίνεται ταχύτερα από ότι κλιματικά μοντέλα είχαν εκτιμήσει, οι ωκεανοί θερμαίνονται ταχύτερα από το αναμενόμενο, παγετώνες στην Αλάσκα και τη Γροιλανδία φαίνεται να λιώνουν επίσης ταχύτερα από ότι θεωρούνταν, «μόνιμα παγωμένη γη» (permafrost) στον Καναδά έλιωσε τουλάχιστον 70 χρόνια νωρίτερα από ότι είχε εκτιμηθεί. Ερευνητές υποστήριξαν ότι οι επιστήμονες τείνουν να υποτιμούν την ταχύτητα με την οποία αλλάζει το κλίμα στις προβλέψεις τους από φόβο μήπως φανούν οι ίδιοι αναξιόπιστοι ή προκαλέσουν υπέρμετρο πανικό στο ευρύ κοινό. Επίσης, νεότερα μοντέλα εκτιμούν υψηλότερη θέρμανση από τα προηγούμενα για ίδια σενάρια ανθρωπογενούς δραστηριότητας.
Αν όμως θεωρήσουμε ότι η πραγματικότητα κινείται προς τα απαισιόδοξα σενάρια, ως πού μπορεί να φτάσει αυτό; Εδώ η αβεβαιότητα είναι τεράστια, αλλά οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής στην ανθρώπινη κοινωνία σε συνδυασμό με την πιθανότητα σε πάροδο πολλών αιώνων οι φυσικοί παράγοντες που επηρεάζουν το κλίμα να παίξουν σταδιακά μεγαλύτερο ρόλο, όπως έγινε και στο παρελθόν, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κάποτε η κατάσταση μπορεί είτε να ενισχυθεί κι άλλο, είτε να υπάρξει μία σχετική σταθεροποίηση είτε η πορεία να αντιστραφεί. Για παράδειγμα, στο προηγούμενο άρθρο περιγράφηκε η διαταραχή του κύκλου του νερού και η κλιματική αλλαγή που προκαλείται από αυτή. Αναφέρθηκαν μηχανισμοί που θερμαίνουν τη Γη και άλλοι που την ψύχουν. Θα μπορούσαν να υπερτερούν οι 1οι επ’ αορίστον και η Γη να γίνει υπερβολικά θερμή (ήδη υπάρχουν προϋποθέσεις για καθυστέρηση της επόμενης «εποχής παγετώνων» αν συνεχιστεί η υπάρχουσα πορεία ή ακόμη και πλήρους απουσίας της. Οι δυνατότητες του φαινομένου του θερμοκηπίου είναι πολύ μεγάλες. Στην Αφροδίτη η πυκνή ατμόσφαιρα που αποτελείται κατά το μεγαλύτερο μέρος από διοξείδιο του άνθρακα έχει οδηγήσει τη μέση θερμοκρασία της να ξεπερνά τους 450 οC, ενώ απορροφά ελαφρώς λιγότερη ενέργεια από τον Ήλιο από ότι η Γη! Ένα σενάριο λοιπόν είναι μια παρόμοια πορεία με την Αφροδίτη, η οποία είναι πιθανή κυρίως αν σταδιακά καταλήξουν οι ωκεανοί και οι παγετώνες σε υδρατμούς, οπότε σταματήσει ο κύκλος του νερού. Θα μπορούσαν όμως να υπερισχύσουν κάποια στιγμή οι μηχανισμοί που την ψύχουν και να αντιστραφεί η πορεία μέχρι κάποιο σημείο. Η ύπαρξή του νερού στις 3 φάσεις, ο κύκλος του και η ύπαρξη ζωής (και μάλιστα με νοημοσύνη και τεχνολογία) στη Γη αποτελούν πιθανά εμπόδια στη θέρμανση της Γης με τρόπο, όπως στην Αφροδίτη, ενώ παράλληλα τα ηφαίστεια και οι συγκρούσεις με άλλα σώματα είναι πιθανοί παράγοντες ψύξης.
Σε χρονικές κλίμακες πολλών αιώνων ή χιλιετιών, όμως η ανθρωπότητα μπορεί να έχει αναπτύξει ασύλληπτη τεχνολογία για την εποχή μας, να έχει μετοικίσει άλλους πλανήτες, να έχει γυρίσει σε πρωτόγονη κατάσταση ή να έχει εξαφανιστεί. Είναι πάρα πολλά αυτά που μπορούν να γίνουν μέχρι τότε και δεν είναι το θέμα που μας απασχολεί. Το κρίσιμο για εμάς και τους τωρινούς οργανισμούς είναι τι θα γίνει σε χρονικό διάστημα λίγων γενεών. Από την εικόνα 3 μπορούμε να δούμε ότι μέχρι το τέλος του αιώνα η θερμοκρασία θα μπορούσε να έχει ανέβει πολύ λίγο έως να αυξηθεί κατά περίπου 3-5,5 οC. Εδώ να πούμε για σύγκριση, ότι η θέρμανση που ακολουθεί τις εποχές των παγετώνων, ανεβάζει τη θερμοκρασία κατά περίπου 4-7 οC σε περίπου 5000 χρόνια. Πλέον το 2ο σενάριο της εικόνας (RCP8.5) φαίνεται αρκετά πιθανότερο από το 1ο (RCP2.6), πιθανότατα και από το RCP4.5. Αυτό που μας ενδιαφέρει λοιπόν είναι τι συνέπειες μπορεί να προκύψουν εντός τέτοιων σεναρίων, οι οποίες θα είναι και καθοριστικές για τη μετέπειτα πορεία του κλίματος.
Συνέπειες
Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής για τους ζωντανούς οργανισμούς μπορούν να γίνουν πολύ σοβαρές. Δεν είναι τυχαίο ότι οι μαζικότερες εξαφανίσεις ειδών στην ιστορία της Γης έχουν συνδεθεί με σχετικά απότομες αλλαγές στο κλίμα, όπως για παράδειγμα πριν από περίπου 252 εκ. χρόνια. Ένα πιο διάσημο παράδειγμα είναι η εξαφάνιση των δεινοσαύρων περίπου 66 εκατομμύρια χρόνια πριν. Τέτοιου είδους εξαφανίσεις γενικά έχουν αποδοθεί σε αλλαγές του κλίματος διάρκειας χιλιετιών με την αλλαγή της παγκόσμιας θερμοκρασίας να είναι πολύ πιο αργή από την τωρινή.
Με τη πάροδο μεγάλων χρονικών διαστημάτων, οι οργανισμοί εξελίσσονται και καταλήγουν να επιβιώνουν σε συγκεκριμένες συνθήκες. Όταν αλλάξουν οι συνθήκες θερμοκρασίας, υγρασίας, βροχοπτώσεων κ.λπ. η επιβίωση των πιο ευαίσθητων ειδών στις νέες συνθήκες γίνεται δυσκολότερη έως και αδύνατη. Αυτό φυσικά μπορεί να δώσει τη δυνατότητα σε άλλους οργανισμούς να αναπτυχθούν καλύτερα και να επικρατήσουν. Ιδιαίτερο πρόβλημα υπάρχει για μεγάλη μερίδα υδρόβιων οργανισμών, αφού θερμότεροι ωκεανοί έχουν μικρότερη περιεκτικότητα σε οξυγόνο. Περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα διαθέσιμο να διαλυθεί στους ωκεανούς τους κάνει λιγότερο αλκαλικούς, κάτι που επηρεάζει και το υποθαλάσσιο έδαφος. Τέλος, μεταβάλλεται και η αλατότητά τους από τις αλλαγές στο κλίμα. Ήδη υπάρχουν ορατά αποτελέσματα μετανάστευσης και μείωσης πληθυσμών σε υδρόβιους οργανισμούς. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα απειλούμενων ειδών είναι τα κοράλια, αλλά διάφορα άλλα είδη αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα.
Γενικότερα, οι πληθυσμοί των ζωντανών οργανισμών και η κατανομή τους μεταβάλλονται σημαντικά. Αυτό μπορεί να επηρεάσει το ίδιο το κλίμα όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο και να δημιουργήσει νέο πρόβλημα. Η αλλαγή στην κατανομή πληθυσμών επηρεάζει τη δυνατότητα των οργανισμών να τραφούν, το οποίο είναι ακόμη ένας λόγος να αλλάξουν οι πληθυσμοί. Σε συνδυασμό με άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες (π.χ. ρύπανση ατμόσφαιρας, υδάτων και εδάφους, υλοτομία, υπεραλίευση) καταλαβαίνουμε ότι δημιουργείται κίνδυνος γιγάντιων αλλαγών στην τροφική αλυσίδα. Μάλιστα υπολογίστηκε ότι σε 40 χρόνια υπήρξε μέση μείωση στους πληθυσμούς των ζώων ανά είδος κατά 60%! Ένα ακόμη παράδειγμα είναι η μεγάλη καταστροφή που υπέστη ο μεγαλύτερος κοραλλιογενής ύφαλος στον κόσμο από πολύ υψηλές θερμοκρασίες το 2016 και ο κίνδυνος που υπήρξε για νέα από το συνδυασμό ισχυρών βροχοπτώσεων, νηνεμίας και αγροτικών δραστηριοτήτων στις αρχές του 2019. Επίσης, οι αλλαγή των συνθηκών προκαλεί μεταναστεύσεις ζώων που συχνά έχουν αρνητικά αποτελέσματα στα τοπικά οικοσυστήματα, όπως η μετανάστευση λεοντόψαρων προς τη Μεσόγειο Θάλασσα. Η ταχύτητα της αλλαγής είναι πολύ μεγάλη και δυσκολεύει την προσαρμογή των ειδών, όπως φαίνεται και από τη σύγκριση με παλαιότερα γεγονότα που έγινε στην πρώτη παράγραφο.
Ο τομέας της ανθρώπινης υγείας επίσης δε μένει ανεπηρέαστος. Οι ίδιες οι κλιματικές συνθήκες μπορούν να έχουν επιπτώσεις, ιδιαίτερα στις ευπαθείς ομάδες που οδηγούν έως και στο θάνατο, όπως είδαμε χαρακτηριστικά στην Ευρώπη κατά τους καύσωνες του 2003 και του 2019. Ωστόσο αλλαγές μπορούν να προκύψουν και στις μεταδοτικές ασθένειες. Παράδειγμα ασθένειας ευαίσθητης στις αλλαγές του κλίματος είναι η ελονοσία που είναι από τις κορυφαίες αιτίες θανάτων σε φτωχές χώρες.
Παρά τους κινδύνους που αναφέρθηκαν παραπάνω, κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι το επιπλέον διοξείδιο του άνθρακα (CΟ2) στην ατμόσφαιρα θα βοηθήσει στην αύξηση της βλάστησης. Μάλιστα έχει παρατηρηθεί κάτι τέτοιο σε ερήμους. Από την άλλη αυτό δεν ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις, αλλά για κάθε φυτό υπάρχουν συγκεκριμένες βέλτιστες συγκεντρώσεις CO2. Επίσης, μπορεί να κάνει τα φυτά πιο βραχύβια και λιγότερο θρεπτικά. Έχει παρατηρηθεί τα τελευταία 20 χρόνια ότι ο πλανήτης έχει περισσότερη βλάστηση, αλλά κύρια αιτία είναι η διεξαγωγή δεντροφυτεύσεων από ανθρώπους.
Η αύξηση της συχνότητας ή της έντασης ακραίων καιρικών φαινομένων επίσης έχει πολύ σημαντικές συνέπειες στη βιόσφαιρα. Ως γνωστόν, τυφώνες, πολύ ισχυρές ή συνεχείς βροχοπτώσεις, κύματα καύσωνα κ.τ.λ. μπορούν να προκαλέσουν μεγάλες καταστροφές, τραυματισμούς και θανάτους. Επίσης, μεγάλη είναι και η οικονομική ζημιά από τέτοια φαινόμενα, ιδιαίτερα από τους ισχυρούς τυφώνες. Υπολογίζεται ότι μόνο στις Η.Π.Α. το κόστος ανά έτος θα αυξηθεί κατά κάποια δισεκατομμύρια δολάρια με διάφορα προβλήματα στην οικονομία. Ωστόσο, ακόμη και ηπιότερες αλλαγές των κλιματικών συνθηκών μπορούν να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα. Για παράδειγμα, η αλλαγή των περιοδικοτήτων και της γεωγραφικής κατανομής στις βροχοπτώσεις δημιουργεί πρόβλημα στην παραγωγή τροφίμων. Αυξημένη ξηρασία ή πλημμύρες μπορούν να οδηγήσουν σε ερημοποίηση γόνιμων περιοχών κάτι που έχει ξεκινήσει να συμβαίνει. Μάλιστα, έχει ήδη παρατηρηθεί ότι η αρνητικές επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής στην παραγωγή τροφίμων υπερνικούν τις θετικές.
Άλλη μία συνέπεια, το λιώσιμο των παγετώνων, όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο συνεισφέρει στην ενίσχυση της αλλαγής του κλίματος και στην αλλαγή της σύστασης και των συνθηκών στους ωκεανούς, οι οποίες επηρεάζουν τους υδρόβιους οργανισμούς. Παράλληλα, δυσκολότερη γίνεται η ζωή και για τους οργανισμούς των πολικών περιοχών όπως οι πολικές αρκούδες, των οποίων οι ζωές είναι στενά συνδεδεμένες με τους θαλάσσιους παγετώνες. Επίσης, άγνωστοι αρχαίοι ιοί απεγκλωβίζονται και αποτελούν νέο πιθανό κίνδυνο για την υγεία των ανθρώπων και των άλλων οργανισμών.
Η αύξηση της στάθμης της θάλασσας είναι μία από τις πιο γνωστές και σημαντικές συνέπειες της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Τόσο από το λιώσιμο χερσαίων πάγων, όσο και από τη θέρμανση των ωκεανών που έχει ως συνέπεια τη θερμική διαστολή τους, η μέση στάθμη των θαλάσσιων υδάτων αυξάνεται συνεχώς απειλώντας χερσαίες περιοχές με συχνότερες πλημμύρες ή ακόμη και μόνιμη κάλυψη.Στην εικόνα 4 φαίνονται μετρήσεις της μέσα στα χρόνια και η πιθανή πορεία της στο μέλλον. Από το 1993 μέχρι σήμερα βλέπουμε αύξηση μεγαλύτερη των 80 χιλιοστών.
Όπως με τη θερμοκρασία, έτσι και σε αυτή την περίπτωση, άνοδος μερικών εκατοστών ή μισού μέτρου δε θα πρέπει να μας φαίνεται μικρή. Σε κάποιες περιοχές ή χρονικές στιγμές θα είναι μεγαλύτερη, ενώ ταυτόχρονα, η διαμόρφωση του εδάφους, τα διάφορα καιρικά φαινόμενα, οι παλίρροιες και η υψηλή κατοικισιμότητα παραθαλάσσιων περιοχών καθιστούν ακόμη και αυτούς τους αριθμούς αρκετά μεγάλους. Χαρακτηριστικό είναι για παράδειγμα πόσο μέσα στην πόλη της Κρήτης, Χανιά, μπορεί να φτάσει το νερό κατά τη διάρκεια κακοκαιρίας από τα κύματα, όπως φαίνεται στο βίντεο παρ’ ότι η στάθμη τηςθάλασσας είναι χαμηλότερη από την προβλήτα. Λίγο υψηλότερη στάθμη μπορεί να σημαίνει συνολικά αρκετά κυβικά μέτρα περισσότερο νερό να εισέρχεται στην πόλη. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί μία μικρή διαφορά να αποτελεί το όριο του αν το νερό θα εισέλθει σε μια κατοικημένη περιοχή. Επίσης, υψηλότερη στάθμη μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη διάβρωση του εδάφους, άρα ακόμη υψηλότερη στάθμη σε σχέση με το έδαφος. Νέα έρευνα υποστηρίζει ότι το πρόβλημα αυτό είναι επίσης μεγαλύτερο από όσο εθεωρείτο. Σε διαδικτυακό εργαλείο μπορούμε να δούμε τις περιοχές που απειλούνται από τη στάθμη της θάλασσας τα επόμενα χρόνια, ανάλογα με το σενάριο και το μοντέλο που χρησιμοποιείται. Για παράδειγμα η Θεσσαλονίκη είναι μία από τις απειλούμενες πόλεις εντός του αιώνα. Οι επιπτώσεις από τις πλημμύρες συχνά είναι πολύ μεγάλες, όπως φαίνεται για παράδειγμα από τις καταστροφές στη Μαγαδασκάρη τον Ιανουάριο του 2020 και μπορούν να οδηγήσουν σε μαζικές μεταναστεύσεις.
Ένα φαινόμενο με πολλές και σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις είναι οι πυρκαγιές. Είδαμε στο προηγούμενο μέρος ότι επιδρούν στο κλίμα. Επίσης, αυξάνουν την ατμοσφαιρική ρύπανση έντονα. Ωστόσο, έχουν και πολλές άλλες συνέπειες με πρώτα και κύρια την ίδια την καύση των φυτών και το θάνατο ζώων. Στο παράδειγμα της Αυστραλίας που αναφέρθηκε σε προηγούμενη παράγραφο εκτιμάται ότι μέχρι τις αρχές Μαρτίου ενδέχεται περισσότερο από 1 δισεκατομμύριο ζώα να είχαν πεθάνει, κάποια είδη ίσως εξαφανίστηκαν, πάνω από 5900 κτίρια έχουν καεί, ενώ οι ανθρώπινες απώλειες είναι τουλάχιστον 34, με έκταση γης μεγαλύτερη από 180000 τ.χλμ. καμμένη. Ωστόσο, υπολογίστηκε ότι ακόμη περισσότεροι θάνατοι οφείλονται στη γενικότερη αύξηση των ατμοσφαιρικών ρύπων που εξέπεμψαν οι πυρκαγιές. Επίσης, οι πυρκαγιές επηρέασαν σημαντικά τον καιρό και μάλιστα με τρόπο που να δημιουργήσει καινούργιες. Αυτό δεν είναι πρωτοφανές, αλλά δεν είναι και συχνό. Με την είσοδο της άνοιξης οι πυρκαγιές δεν έχουν εξαλειφθεί, αν και πλέον περιορίστηκαν σε πολύ μεγάλο βαθμό.
Μία ακόμη επίπτωση της κλιματικής αλλαγής ενδέχεται να είναι κάποια μεταβολή στη γεωλογική δραστηριότητα. Ίσως ακούγεται τραβηγμένο, αλλά η περίπτωση να επηρεάζονται κάποια είδη σεισμών και τα ηφαίστεια, μάλλον εξαιτίας της απώλειας παγετώνων και της ενίσχυσης του φαινομένου των τυφώνων δε θεωρείται απίθανη.
Τα φαινόμενα που προαναφέρθηκαν, φυσικά, έχουν και σημαντικό οικονομικό κόστος, όπως είδαμε και σε παράδειγμα τυφώνα νωρίτερα. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πόσο θα είναι, αλλά υπολογισμοί δείχνουν κόστος που ισοδυναμεί σε εκατοντάδες δισεκατομμύρια ευρώ ανά έτος και ενδέχεται να τίθεται σε σοβαρό κίνδυνο η παγκόσμια οικονομία.
Οι συνέπειες που αναφέρθηκαν έχουν σημαντικό αντίκτυπο στη ζωή των ανθρώπων και την κατάσταση των χωρών, ακόμη και σε πολύ βασικούς τομείς όπως η τροφή και η διαθεσιμότητα νερού, οπότε και στις μεταξύ τους σχέσεις. Προβλήματα διαβίωσης, οικονομικά και μη, μεταναστεύσεις, άνισες επιπτώσεις και δυνατότητες προσαρμογής, συγκρούσεις για το πώς πρέπει να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα, φαινόμενα που σε κάποιο βαθμό ήδη παρατηρούνται, μπορούν να πάρουν πολύ μεγάλες διαστάσεις. Έτσι η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή είναι και πηγή συγκρούσεων εντός της ανθρωπότητας, που στις πιο ακραίες μορφές τους θα μπορούσαν να έχουν χειρότερες επιπτώσεις και από την ίδια.
Στην ιστορία της ανθρωπότητας υπήρξαν περίοδοι διάφορων καταστάσεων του κλίματος, αλλά δεν υπάρχουν ενδείξεις για κάποια συνεχή και τόσο ταχεία αλλαγή όσο της εποχής μας. Επίσης, στο παρελθόν οι συνθήκες ήταν πολύ διαφορετικές. Ο πληθυσμός μας ήταν πολύ μικρότερος και δεν υπήρχαν οι υποδομές και οι διεθνείς σχέσεις που υπάρχουν τώρα, αλλά ούτε και η γενικότερη περιβαλλοντική κρίση. Μάλιστα, θερμοκρασίες του πλανήτη υψηλότερες από την τωρινή παρατηρούνται σε περίοδο που οι άνθρωποι ήταν ακόμη σε πρωτόγονο στάδιο και ήταν μικρότερες από αυτές που προβλέπονται από τα μεσαία με σχετικά απαισιόδοξα σενάρια για το τέλος του 21ου αιώνα. Ο ανθρώπινος πολιτισμός αναπτύχθηκε σε μια περίοδο μικρών μεταβολών της παγκόσμιας θερμοκρασίας και περιορισμένων αλλαγών του κλίματος.
Λόγω της γενικότερης αβεβαιότητας, οι συνέπειες αναφέρθηκαν κυρίως συνοπτικά και περιγραφικά. Ωστόσο, ποσοτικές εκτιμήσεις για τις ακριβείς συνέπειες ανά τομέα και ανά περιοχή του πλανήτη σε σχέση με την αύξηση της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας μπορούν να βρεθούν στο ακόλουθο διαδικτυακό εργαλείο. Για παράδειγμα, εκτιμάται ότι θέρμανση ακόμη 0,5 οC μπορεί να θέσει 271 εκ. ανθρώπους υπό κίνδυνο λειψυδρίας. Στην εικόνα 5 γίνεται μια σχηματική αναπαράσταση των βασικών εκτιμώμενων αποτελεσμάτων.
Όλα τα προηγούμενα δίνουν μια ιδέα για τη σημασία της ταχείας αντιμετώπισης του προβλήματος καθώς γίνεται σαφές ότι μακροπρόθεσμα, αν δεν τίθεται σε κίνδυνο η ύπαρξη του είδους μας, είναι βέβαιο ότι τίθεται σε κίνδυνο σημαντικό μέρος του πληθυσμού και η ποιότητα ζωής του υπολοίπου.
Επίλογος
Αυτό που ελπίζουμε να επιτύχαμε με αυτή τη σειρά άρθρων είναι μία αναλυτική, αλλά και κατανοητή για το ευρύ κοινό περιγραφή του θέματος σε όλα τα βασικά του σημεία. Επίσης, για τους επιφυλακτικούς αναγνώστες ως προς την ορθότητα του πορίσματος που επικρατεί σχετικά με την κλιματική αλλαγή, ελπίζουμε να έγινε εμφανές, ότι η γνώση της ύπαρξης ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής, αλλά και η κρισιμότητα του προβλήματος, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με βασικές επιστημονικές γνώσεις, φαινόμενα γνωστά από την καθημερινότητα και πολλές διαφορετικές παρατηρήσεις και πειραματικά δεδομένα. Η αμφισβήτηση της ύπαρξης αυτού του προβλήματος ή του ρόλου της ανθρωπότητας, συνεπάγεται με ανάγκη αμφισβήτησης όλων των παραπάνω, τα οποία έχουν επαληθευτεί επανειλημμένως στην πράξη. Μερικά από αυτά είναι η υπάρχουσα γνώση για τις αλληλεπιδράσεις της ύλης και της ακτινοβολίας, τη σύσταση της ατμόσφαιρας, τα όργανα μέτρησης ακτινοβολιών, τις μετρήσεις θερμοκρασίας και τις χημικές αντιδράσεις που λαμβάνουν χώρα σε διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως οι καύσεις στους κινητήρες των αυτοκινήτων. Πίσω από αυτά βρίσκεται πληθώρα από επιστημονικά αντικείμενα (π.χ. φυσική ατμόσφαιρας, οργανική χημεία, αστροφυσική), αλλά και η σύγχρονη τεχνολογία με τις αναρίθμητες πρακτικές και αναμφισβήτητες εφαρμογές της που συχνά παρατηρούμε στην καθημερινότητά μας και χρησιμοποιούμε.
Κι αν υπάρχει κάπου λάθος σε όλα αυτά; Αν υπάρχουν άγνωστες παράμετροι που μας κάνουν να πιστεύουμε ότι αποδείξαμε κάτι το οποίο δεν είναι ορθό; Η επιστήμη άλλωστε μέσω της διαρκούς αμφισβήτησης και ανατροπών δεν προόδευσε; Τα ερωτήματα αυτά μπορεί να παραμένουν ανοιχτά, αλλά μπορούμε να δώσουμε 2 διαφορετικές απαντήσεις που οδηγούν στο ίδιο συμπέρασμα: Κατ’ αρχήν, όσο η τεχνολογία εξελίσσεται, αυξάνονται και βελτιώνονται οι συστηματικές παρατηρήσεις και τα πειράματα, τα περιθώρια αμφισβήτησης, ιδιαίτερα σε επιστήμες όπως η φυσική και η χημεία στενεύουν πολύ περισσότερο από ότι στο παρελθόν. Κατά δεύτερον, σε ένα θέμα όπως η κλιματική αλλαγή, με όλους τους πιθανούς κινδύνους, είναι πολύ επικίνδυνο ρίσκο να καθορίζεται η δράση μας από αυτή τη μικρή πιθανότητα η συντριπτική πλειοψηφία της ειδικής επιστημονικής κοινότητας και βασικές πλέον επιστημονικές γνώσεις να οδήγησαν σε λανθασμένο πόρισμα.
Η ανθρωπότητα και τα υπόλοιπα είδη οργανισμών που μας περιβάλλουν έχουν επιβιώσει για χιλιετίες σε αυτό τον πλανήτη με τις φυσικές του διεργασίες και η επέμβαση του ανθρώπου έχει επηρεάσει τα οικοσυστήματα σε μεγάλο βαθμό ακόμη και σε διάστημα μερικών δεκαετιών. Επίσης, οι δραστηριότητες (βλ. μέρος 4ο) που προκαλούν την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή είναι σε μεγάλο βαθμό αιτίες και άλλων περιβαλλοντικών προβλημάτων, όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση. Συνεπώς, η όποια απειροελάχιστη μη μηδενική πιθανότητα να έχουμε πέσει έξω σχετικά με κύρια τα αίτια της υπάρχουσας κλιματικής αλλαγής, δεν αποτελεί λόγο για να μην παρθούν μέτρα μείωσης των εν λόγω ανθρώπινων επεμβάσεων στο περιβάλλον, ακόμη και με σημαντικό οικονομικό κόστος. Ωστόσο, ακόμη κι αν δεν είχαμε φτάσει σε αυτό το επίπεδο βεβαιότητας, πάλι δε θα ήταν λόγος να μη δράσουμε. Αν ένας γιατρός μας έπειθε ότι έχουμε 20% πιθανότητα να πάθουμε καρκίνο πολύ σύντομα, ίσως να είχαμε τρομοκρατηθεί. Η κατάσταση που επικράτησε λόγω του νέου κορωνοϊού, ιδιαίτερα στις αρχές της διάδοσής του, είναι ένα παράδειγμα του πόσο μπορεί, όχι απλά να κινητοποιηθούμε, αλλά να πανικοβληθούμε από την πιθανότητα να νοσήσουμε ακόμη και από ασθένεια όχι τόσο επικίνδυνη για τους περισσότερους, αλλά και το πώς μπορούν να κινητοποιηθούν και πόσο ισχυρά μέτρα μπορούν να πάρουν τα κράτη για την αντιμετώπιση ενός κινδύνου εάν κριθεί αναγκαίο, ακόμη και με μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό κόστος. Αν οι ερευνητές σε θέματα σχετικά με το κλίμα δεν ήταν τόσο βέβαιοι, αλλά έλεγαν ότι το πιθανότερο είναι ο άνθρωπος να έχει επηρεάσει το κλίμα με τρόπο που μπορεί να φέρει μεγάλη καταστροφή (κάτι στην πραγματικότητα που συνέβη στο παρελθόν), γιατί να μέναμε αμέτοχοι μέχρι η βεβαιότητα να φτάσει σε πολύ υψηλότερο επίπεδο;
Πηγές:
Η παγκόσμια θερμοκρασία
Ακραία καιρικά φαινόμενα
Μέλλον
1. FIFTH ASSESSMENT REPORTS, IPCC, 2014
11. Likelihood of climate change pathways under uncertainty on fossil fuel resource availability-Iñigo Capellán-Pérez, Iñaki Arto, Josué M. Polanco-Martínez, Mikel González-Eguino and Marc B. Neumann
Συνέπειες
1. FIFTH ASSESSMENT REPORTS, IPCC, 2014
8. The changing climate and the changing malaria, the double health challenge, Isaac Boadu, University of Ghana, January 2019
22. https://www.carbonbrief.org/can-climate-change-cause-earthquakes-we-look-at-the-science-and-the-spin
25. Migration and Climate Change, ΙΟΜ, 2008
Comments